W sierpniu tego roku wybrałam się na dwudniową wycieczkę w tereny, których jeszcze nigdy nie odwiedziłam, mianowicie w woj. świętokrzyskie. Wcześniej, jak zawsze, przygotowałam sobie listę miejsc, które chciałam zobaczyć. Na pierwszym miejscu znalazł się zamek w Siewierzu, leżący niejako po drodze, między Katowicami a Częstochową. Zamek usytuowany jest we wschodniej części miasta. Otoczony zielenią, stanowi świetne miejsce do spacerów o każdej porze roku. Położony jest na wzniesieniu, które podobno kiedyś było wyspą, otoczoną rozległym jeziorem, co utrudniało jego zdobycie. Ale zacznijmy od kilku słów historii… Siewierz uzyskał prawa miejskie w 1276 roku. Wtedy to w zakolu rzeczki zwanej Czarną Przemszą wzniesiono drewniano-ziemną budowlę jako siedzibę kasztelańską. Atutem tego miejsca były bagna i rozlewiska stanowiące naturalną funkcję obronną. Niejednoznaczne natomiast są informacje na temat czasu budowy zamku murowanego w tym miejscu. Przypuszczalnie jest to połowa XIV wieku. Jako pierwszy powstał murowany stołp w kształcie cylindra. Miał średnicę 9 m. Następnie postawiono mur obwodowy, z bramą w południowej jego części. Dopiero nieco później od strony północnej pojawiła się druga, zabezpieczona w XVI wieku kamienno-ceglaną basztą. Zamek znacznie zyskał na znaczeniu po roku 1443, gdy to wraz z księstwem siewierskim został wykupiony od księcia cieszyńskiego Wacława I przez biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego. Zamek stał się administracyjną i polityczną siedzibą niezależnego Księstwa Siewierskiego. W tym czasie miała miejsce jego rozbudowa, której celem było nadanie mu wystroju renesansowego. Następnych zmian dokonali biskupi P. Tomicki i F. Krasiński. W efekcie tych zmian zamek zyskał charakter renesansowej rezydencji z dziedzińcem, gankami, tarasem artyleryjskim, barbakanem wzmacniającym bramę i fosą. Podczas potopu szwedzkiego zamek był zajęty przez wojska szwedzkie. Wiek XVII i XVIII to następna przebudowa, w wyniku której powstało wschodnie skrzydło zamku. Do dziś ruiny zamku zachowały się właśnie w tym kształcie. Niestety stopniowo budowla zaczęła podupadać. Od 1790 roku księstwo siewierskie zostało włączone do Rzeczypospolitej, a biskup F. P. Turski wyprowadził się z zamku. Praktycznie od 1807 roku pozostawał niezamieszkały i zaczął popadać w ruinę. Dopiero w połowie XX wieku rozpoczęły się prace archeologiczne oraz zabezpieczające mury zamku. Obecnie zamek stanowi trwałą ruinę, na którą składają się: mury, wieża bramna i barbakan. W efekcie przeprowadzonych prac powstała platforma widokowa, do której schody prowadzą ze wspomnianej wieży bramnej. Do zamku prowadzi drewniany most zwodzony. Zmian dokonano także wewnątrz zamku. Dziedziniec został wybrukowany, a zachowane jego oryginalne fragmenty zabezpieczono. Odrestaurowano pomieszczenia piwniczne i dostosowano je do prezentowania eksponatów archeologicznych. Nowy wizerunek zamku sprawił iż jest on obecnie rozpoznawanym symbolem miasta i atrakcją, która od kilku lat cieszy się coraz większym zainteresowaniem turystów. Tereny zielone są znakomitym miejscem wielu imprez o charakterze kulturalno-rozrywkowo-rekreacyjnym. To nie była moja pierwsza wizyta w tym miejscu. Nieopodal zamku znajduje się plac manewrowy, który służy także jako bezpłatny parking. Z przyjemnością przyglądałam się, jak promienie letniego słonka podkreślają urodę zamku. Kilka słów informacji na temat zamku i ruszam w jego kierunku. Szłam powoli podziwiając także malowniczość nieba tego dnia. Z poziomu ścieżki widać dokładnie wzniesienie, na którym stoi zamek. Bardzo byłam ciekawa jak prezentuje się zrekonstruowany most zwodzony, więc przyspieszyłam kroku, by go zobaczyć. No i oto on w różnych ujęciach. Jak widać budowla ma nieregularny kształt z wysuniętym małym barbakanem i wieżą bramną zwaną szlachecką. Dostrzegamy w niej liczne otwory strzelnicze. To tutaj znajduje się wspomniana platforma widokowa. Niegdyś wieża posiadała pięć kondygnacji i zwieńczona była barokowym hełmem. Niestety jak na razie nie ma po nim śladu. Chciałam zobaczyć jak wygląda zamek spod mostu, więc zeszłam niżej. Tutaj moją uwagę od zamku na chwilkę odwrócił taki oto widok. Stojąc w tym miejscu przypomniałam sobie krążącą o zamku legendę o Czarnej Damie. W czasach, gdy Księstwo Siewierskie wraz z zamkiem i miastem należało do Biskupów Krakowskich działał tu bardzo surowy w swych sądach Trybunał Siewierski. Z tego okresu pochodzi zdanie: Kradnij, zabijaj, ale Siewierz omijaj. Pewna dziewczyna zakochała się w staroście siewierskim. Nie byłoby w tym nic zdrożnego, gdyby na miejsce swych spotkań nie wybrali zamku, w którym jako że był siedzibą najwyższych władz Księstwa Siewierskiego obowiązywał zakaz wstępu dla osób postronnych bez zezwolenia księcia biskupa. Gdy pewnego razu ten wszedł na zamek tajnym przejściem zastał zakochaną parę w swojej komnacie. Oboje stanęli przed trybunałem i ponieśli surową karę, zwłaszcza dziewczyna. Podczas gdy starosta musiał opuścić Księstwo Siewierskie, ona została żywcem zamurowana w lochach zamku i po dziś dzień jej duch błąka się po ruinach. Można zapytać, dlaczego nazwano ją Czarną Damą? Na ten temat istnieją dwie hipotezy. Według pierwszej dziewczyna była Cyganką o ciemnej karnacji, a druga opiera się na domniemaniu, że była ona nieochrzczona, w związku z czym miała “czarną duszę”. Jak było naprawdę, któż to wie… Ciekawe, czy gdybym mogła znaleźć się tutaj po zmierzchu Czarna Dama ukazała by mi swoją postać?Siewierski zamek jest wdzięcznym obiektem dla fotografa toteż zrobiłam sporo zdjęć. Tutaj umieściłam tylko ich część. Jeszcze tylko garść informacji dostępnej dla turystów na temat historii zamku i… ruszam w dalszą drogę… Rating: (1 vote cast)

Pierwsze wzmianki o rezydencji biskupiej w obecnym miejscu pochodzą ze schyłku XIV wieku. Budynek ów uległ zniszczeniu podczas pożaru w 1462 roku. Za panowania kardynała Zbigniewa Oleśnickiego (1423–55) pałac rozbudowano i otoczono murem. W XVI stuleciu pałac dwukrotnie przebudowywano: po raz pierwszy w okresie panowania Piotra Tomickiego, kiedy to dobudowano tylne skrzydło pałacu, drugi raz u schyłku wieku za rządów Piotra Myszkowskiego. Z tych czasów zachowała się kolumnowa loggia na parterze, oraz jeden z portali w krużgankach wiodący do apartamentów biskupich. W 2 ćwierci XVII stulecia miała miejsce gruntowna rozbudowa siedziby przeprowadzona przez biskupa Piotra Gembickiego. Powstał wówczas wczesnobarokowy budynek na planie nieregularnego czworokąta skupiony wokół dziedzińca, z szeroką fasadą południową flankowaną w narożach belwederami. Z tego okresu pochodzi obecny portal wejścia od ul. Franciszkańskiej. Podobny znajdował się od strony zachodniej, przy ul. Wiślnej, pełniący funkcję wejścia głównego. U schyłku XVII w. za czasów biskupa Jana Małachowskiego przebudowano skrzydło zachodnie; pamiątką po nim są płaskorzeźbione w stiuku. herby biskupa umieszczone w sieni, na sklepieniu. W takim stanie pałac zachował się do XIX wieku. Pałac otrzymał nowy kształt za czasów biskupa Jana Pawła Woronicza, który urządził w nim romantyczne muzeum poświęcone dziejom ojczyzny. Najważniejszym miejscem był tzw. Gabinet Historyczny, kryjący część szczątków Bolesława Chrobrego. Ściany zdobiły cykle obrazów o tematyce historycznej pędzla Michała Stachowicza i Franciszka Smuglewicza. W lipcu 1850 roku budowla uległa znacznym zniszczeniom w wyniku wielkiego pożaru Krakowa. Odbudowano ją dopiero w latach 1865–68. Kolejna restauracja pałacu miała czas za rządów kardynała Albina Dunajewskiego, kiedy to w latach 1881–84 architekt Tomasz Pryliński odnowił pałac w duchu renesansowym. W latach 1964- 78 w pałacu mieszkał Karol Wojtyła, wyprowadził się wówczas, gdy został wybrany na papieża. Odwiedzając Kraków podczas wszystkich pielgrzymek do Polski wybierał pałac jako miejsce odpoczynku. Zasłynął spontanicznymi, nieoficjalnymi wystąpieniami do tłumów wiernych, zgromadzonych przy ul. Franciszkańskiej, na placu przed kościołem Franciszkanów i okolicach. Za każdym razem zwracał się do wiernych z umieszczonego tuż ponad barokową bramą wjazdową okna. U schyłku życia tłumy wiernych modliły się za papieża przed pałacem. Po jego śmierci przez kolejne dni przed pałacem składano kwiaty, różnego rodzaju pamiątki i zapalano znicze. Przed pałacem często organizowane są czuwania, koncerty, natomiast „okno papieskie” przyozdobione jest wizerunkiem Jana Pawła II. Na dziedzińcu pałacu znajduje się pomnik Jana Pawła II ufundowany i wykonany przez Jole Sensi Croci. Pałac Biskupi w Krakowie jest siedzibą kurii metropolitarnej. Znajduje się przy ul. Franciszkańskiej. Zdjęcia wykonano w październiku 2007 roku. Portal wjazdowy i Okno PapieskieWidok od dziedzińcaPomnik Jana Pawła IIKartusz herbowyOkno Papieskie

^{W centrum kompleksu można oglądać pozostałości pałacu Szaniawskich z ok. 1770 r. Zamek w Bodzentynie Zamek w Bodzentynie. Fot. Shutterstock. Województwo świętokrzyskie obfituje w mało znane zamki. W powiecie kieleckim nad Psarką można podziwiać ruiny zamku zbudowanego w miejscu dawnych pałaców biskupów krakowskich.}

Oprac.: dr hab. Rafał Zapłata, prof. ucz.* Opublikowano: r. WSTĘPZamek biskupów krakowskich w Iłży to obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych woj. (radomskiego) mazowieckiego pod nr 96/A/81, decyzją z 18 marca 1981 r., poddany w ostatnim czasie (od 2019 r.) szeroko zakrojonym działaniom konserwatorskim, związanym z zabezpieczeniem, jak i odtworzeniem części murów, a zarazem udostępnieniem społeczeństwu. W/w działania poprzedzają i/lub kształtują na bieżąco (1) idea i koncepcja systemowego, kompleksowego, długoterminowego oraz wieloaspektowego podejścia (przedsięwzięcia), jak i (2) badania naukowe, prace dokumentacyjno-inwentaryzacyjne, ekspertyzy techniczno-konserwatorskie itp., a także (3) prace konserwatorsko-odtworzeniowe, jak również (4) działania o charakterze ekspozycyjno-uczytelniającym relikty historycznego założenia. Zachowane mury zamku w Iłży do 2021 r. znajdowały się w stanie katastrofalnym, groziło im osunięcie oraz dalsza degradacja. Powyższa sytuacja była nie tylko efektem naturalnych procesów wietrzenia, ale i niepodejmowanych prac zabezpieczających. Przeprowadzone w 2021 r. prace miały na celu konstrukcyjne zabezpieczenie ruin zamku w Iłży, a więc przede wszystkim ich oczyszczenie, wzmocnienie, uzupełnienie i osłonięcie. Działania pn. „Projekt konserwacji i odtwarzania części murów zamku górnego w Iłży w zakresie niezbędnym dla zachowania i ustabilizowania konstrukcji zabytku” realizowano przy współfinansowaniu: (1) z budżetu Województwa Mazowieckiego w ramach instrumentu wsparcia zadań ważnych dla równomiernego rozwoju województwa mazowieckiego, (2) ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach zadania Ochrona zabytków pn. „Iłża, zamek górny (1327-1347): prace konserwatorskie i restauratorskie, odtworzenie części murów zamku górnego”, (3) ze środków budżetu państwa – „Dotacja celowa na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków udzielona przez Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków” pn. „Projekt konserwacji i odtwarzania części murów zamku górnego w Iłży w zakresie niezbędnym dla zachowania i ustabilizowania konstrukcji zabytku”, a także (4) ze środków Gminy Iłża. Kolejne działania przeprowadzone w 2022 r. pn. „Projekt architektoniczno-budowlanym tymczasowego zabezpieczenia muru przy wieży na zamku górnym w Iłży” (autor – EMGIEprojekt Sp. z A. Żabikowski, M. Kobryn, inwestor – Gmina Iłża, wykonawca – Kamieniarka Sp. nadzór konserwatorski – Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków w Warszawie) były finansowane ze środków Gminy Iłża. Autorem głównego projektu budowlanego pt. „Projekt konserwacji i odtworzenia części murów zamku górnego w Iłży w zakresie niezbędnym dla zachowania i ustabilizowania konstrukcji zabytku” (2020 r.) było Biuro Inżynierskie Anna Gontarz-Bagińska z Gdańska, inwestorem wykonanych w 2021 r. prac była Gmina Iłża, wykonawcą w/w prac firma Goplan-art Sławomir Huzarewicz z Warszawy, a instytucją prowadzącą nadzór konserwatorski nad przedsięwzięciem był Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków w Warszawie. W/w prace nie zostały zakończone i stanowią pierwszy etap długofalowych działań. Stan ruiny przed czerwcem 2021 r. (Fot.: Gmina Iłża)Widok na zamek czerwiec 2022 r. (Fot.: Gmina Iłża) UDOSTĘPNIENIE DLA TURYSTÓW Liczne zapytania, jak i oczekiwania płynące ze strony społeczeństwa, instytucji, mediów itp., skłoniły Gminę Iłża do udostępnienia zamku dla ruchu turystycznego w czerwcu 2022 r., mimo trwającego w/w przedsięwzięcia – programu zabezpieczenia i odtworzenia części murów założenia zamkowego. Podjęta – choć niełatwa – decyzja włodarzy miasta, stanowi odzew na oczekiwania społeczne, odsłaniając w pewnym sensie kulisy prac konserwatorsko-odtworzeniowych, jak i sam postęp prac, a zarazem stopniowo ujawniając wyłaniające się w nowej odsłonie wspaniałości zamku w Iłży. Sytuacja ta przede wszystkim stwarza możliwość obcowania społeczeństwa z obiektem, który nie uzyskał jeszcze finalnej – końcowej formy, a zarazem ukazuje odbiorcom, kształtującą się nową (długo oczekiwaną) propozycję zabezpieczenia, udostępnienia i uczytelnienia obiektu – wybranych jego elementów. To dość nietypowa sytuacja, która jednak działa na rzecz bieżącego zapoznawania społeczeństwa z podjętymi działaniami, uwidaczniając jednocześnie ogrom kolejnych – niezbędnych prac, jakie stoją przed Gminą Iłża. Otwarcie obiektu dla ruchu turystycznego wpisuje się w szereg inicjatyw, które mają na celu zapoznanie społeczeństwa ze skalą przedsięwzięcia, zmianą w zestawieniu z wyglądem i stanem obiektu przed czerwcem 2021 r.. Obserwując z dzisiejszej perspektywy zamek, a zwłaszcza ruch na zamku, od dnia jego otwarcia tj. od 4 czerwca 2022 r., można uznać, że podjęto się kilkunastodniowej próby otwarcia zamku górnego, celem przetestowania funkcjonowania obiektu przy obecności zwiedzających. Formuła zwiedzania większej części zabytku (część obiektu – terenu nadal nie jest dostępna) podczas nieprzerwanie realizowanego programu konserwacji i badania zabytku, nie jest czymś wyjątkowym, ale z pewnością czymś nowym dla zamku w Iłży. Swoisty test funkcjonalności – zarówno turyści, jak i zarządcy obiektu – zdali pozytywnie. W obliczu takiej sytuacji władze gminy i miasta Iłża zdecydowały się na kontynuowanie udostępniania obiektu turystom, starając się prowadzić w taki sposób bieżące działania badawczo-konserwatorskie, aby w jak najmniejszym stopniu ograniczały lub zakłócały ruch turystyczny. Z pewnością kolejne dni, tygodnie i miesiące wskażą dalsze kierunki i strategie udostępniania wzgórza zamkowego przy jednoczesnej obecności na tym terenie turystów oraz specjalistów (zespołów konserwatorskich, ekip porządkowych czy zespołów naukowych). OBECNY STAN ZABYTKU Obecna kondycja zabytku jest efektem przede wszystkim burzliwych losów historycznego założenia zamkowego, stanu ruin (przed podjęciem ww. inicjatywy w 2019 r.), a także zrealizowanych prac (zwłaszcza w 2021 i 2022 r.), będąc jednocześnie jednym z kolejnych etapów planowanych działań przy obiekcie. Całe założenie zamkowe to trwała ruina, gdzie nadal dostrzegamy liczne, postępujące procesy destrukcyjne, potrzeby zabezpieczania i uczytelniania dawnej zabudowy zamkowej. Należy podkreślić, że wiele fragmentów zamku górnego – ich obecny stan to przede wszystkim forma zabezpieczenia, konstrukcyjnego wzmocnienia, czy też wstępnego scalenia obwodu muru (działanie przypominające betonowy wieniec, który spina budynek). To również efekt podjętej próby, polegającej na wyeksponowaniu bryły obiektu lub innych elementów. Stan przejściowy (bo tak należałoby określić to, z czym spotykamy się obecnie na zamku)wielu fragmentów dawnego obiektu – ich forma, konstrukcja itp. to również efekt widzenia i realizowania – w perspektywie najbliższych lat – zaplanowanych działań, i na bieżąco modyfikowanej oraz wzbogacanej koncepcji ochrony zamku. Interdyscyplinarny zespół – składający się z zarządców, specjalistów itp. – działający na rzecz konserwacji i odtworzenia zamku biskupów krakowskich w Iłży, podejmuje często trudne decyzje, chwilowo dyskusyjne, rodzące polemikę, nawet i krytykę, ale decyzje, które generują w wielu sytuacjach przejściową formę, będącą niejako środkiem w realizacji zamierzonego celu. A cel – a więc finalny efekt – to coś, na co musimy jednak jeszcze cierpliwie poczekać. Ponieważ proces konserwacji i odtwarzania obiektu zabytkowego składa się z licznych działań, w tym dotychczas jeszcze nie przeprowadzonych prac, a planowanych, warto zatem spojrzeć na obecny stan obiektu, jak na swego rodzaju dzieło jeszcze niedokończone. Zarówno wykończenia lica muru, jak i otwory komunikacyjne zamku (bramy, drzwi i okna), a także korona murów, stanowią obecnie – w licznych przypadkach – przejściową formę, która w przyszłości uzyska zakładany kształt i wykończenie. Jaki, o tym będzie można się przekonać dopiero za jakiś czas, a co szerszemu odbiorcy pozostawimy w sferze domysłów, z odrobiną niedopowiedzenia, rezerwując sobie prawo do – jak liczymy – pozytywnego zaskoczenia. Uchylając rąbka tajemnicy, dodajmy, że na zamku w Iłży planowane jest zastosowanie anastylozy – czyli np. umieszczenia w niektórych otworach drzwiowych i okiennych fragmentów zabytkowej kamieniarki – w otworach, które obecnie przybrały formę dyktowaną przede wszystkim uwzględnieniem konstrukcyjnej stabilność i ciągłości obiektu, zabezpieczeniem oryginalnych fragmentów, czy też stworzenia minimalnej formy umożliwiającej zwiedzanie obiektu przez turystów. To co pozostawiła nam przeszłość po dawnym obiekcie, jest wypadkową kilku procesów: (1) budowy, przebudowy itd. – podczas funkcjonowania obiektu, (2) destrukcji budulca – podczas funkcjonowania obiektu, jak i w okresie przejściowym oraz późniejszym (okresie przemiany doprowadzającej do zaniku pierwotnych funkcji) oraz (3) ochrony – w okresie po zaniku pierwotnej funkcji (okresie nabierania nowych funkcji – w wyniku adaptacji np. funkcji ekspozycyjnych), a więc w okresie, w jakim zamek obecnie istnieje. Przede wszystkim liczne przebudowy obiektu wyryły w historycznym założeniu swego rodzaju eklektyczną formę architektoniczną, czego przykładem są często stare elementy (np. gotyckie), zachowane w nowej bryle (nowożytnej – renesansowej). Dodając do tego rezultat procesów destrukcyjnych, dostrzeżemy wyłaniające się materialne pozostałości dwóch stylów architektonicznych, w rzeczywistości nigdy w takiej formule nie istniejące w przeszłości – nigdy tak nie zaprojektowane. I właśnie ten kolejny element – bezimienna destrukcja kształtowała przez lata zamek, stawiając nas obecnie w niezwykle trudnej sytuacji – przyjęcia spuścizny, a zarazem ochrony materialnego dziedzictwa o niezaplanowanym – niezaprojektowanym charakterze. Stając w obliczu w/w sytuacji, dokonujemy zatem wyboru, decyzji, które można by rzec, są wyrazem działania kolejnego – tym razem zespołowego – architekta, kształtującym obiekt, jego otoczenie, z jednoczesnym wydobyciem przeszłego wymiaru, wraz z nutą współczesnych rozwiązań. Warto również dodać, że proces konserwacji i uczytelniania, to proces podejmowania trudnych decyzji – optymalnych, ale jednych z wielu możliwych. Taki proces – wieloletni – to często poczynania wymagające stopniowych zabiegów, ale i bieżących modyfikacji. To również działania będące efektem bieżącej sytuacji, środków pozostających do dyspozycji inwestora, jak i zmagań z czasem – z procesami destrukcyjnymi. Konserwacja i odtwarzanie zabytków architektury to lekcja pokory i cierpliwości oraz umiejętnych obserwacji, polegających na analizie tego, co dzieje się na bieżąco z obiektem, jak i otoczeniem (np. procesy osiadania gruntu itp.), to również umiejętność wprowadzania korekt, niezbędnych zmian i uzupełnień. Warto dodać, że została zamówiona specjalistyczna opinia, której celem jest ocena wykonanych w 2021 r. prac, jak i tych wcześniejszych, a także wskazanie kierunków dalszych działań konserwatorskich. PRZEDE WSZYSTKIM ZABEZPIECZANIERuina zamku biskupów krakowskich – stan obiektu – to obecnie wypadkowa kilku elementów i określonych procesów, w tym (1) ogólnej koncepcji konserwacji i wzmocnienia obiektu, (2) autorskich projektów, badań itp., (3) stanu zachowania reliktów, (4) uwarunkowań, w jakich funkcjonuje ruina, (5) okoliczności w jakich prowadzone były – są prace (w tym przepisów prawa budowlanego, środków finansowych itp.) i przede wszystkim zespołowej pracy, która wymaga licznych dalszych działań. Przyświecająca inicjatywie troska o zabezpieczenie zabytku, to najważniejszy element dotychczasowych zabiegów, które umożliwiły zabezpieczenie wielu zabytkowych fragmentów murów. Podwyższenie murów – w postaci odtworzeniowej nadbudowy – ma charakter konstrukcyjnego scalenia rozpadających się oryginalnych fragmentów zamku. Warto podkreślić, że w wielu miejscach rdzeń zabytkowego muru był odkryty, stąd aby uniknąć dalszej jego degradacji i penetracji przez wodę, podjęto decyzję o częściowym podwyższeniu murów (co też zakładały wszystkie wcześniejsze projekty konserwacji zamku w Iłży). Odtworzeniowa nadbudowa muru, jest przede wszystkim zabiegiem spajającym zabytkową tkankę, osłaniającym oryginalne elementy, ale też i zabezpieczeniem dawnej bryły – próbą materialnego przypomnienia o majestatycznej formie dawnej rezydencji (niestety nawet zabezpieczona ruina na poziomie przyziemia nie odda, nie uczytelni tego w odpowiedni sposób – nie zabezpieczy przed zapomnieniem). Zakres prac jakie dotychczas przeprowadzono to w rzeczywistości działania jakie objęły jedynie niewielką część całego założenia zamkowego. Warto podkreślić, że podjęte działania konserwatorsko-odtworzeniowe objęły jedynie mniejszą część pierwotnej zabudowy samego zamku górnego, a zarazem nieznaczną część całego założenia. W przybliżeniu można to zilustrować porównując powierzchnię zabudowy objętą pracami konserwatorskimi, do powierzchni całkowitej (przybliżonej) całego założenia. Pod względem powierzchni można oszacować, że dotychczasowe prace (od 2021 r.) prowadzono na powierzchni (w przybliżeniu) około 1 100 m², gdzie powierzchnia zamku górnego (parter) to obszar wielkości (wraz z piwnicami i dziedzińcem) około 1 800 m² (tam również nieeksponowane podziemne relikty dawnej zabudowy). Uwzględniając piętro i kolejne kondygnacje (zwłaszcza wież), mamy łącznie – dla zamku górnego – przybliżoną powierzchnię około 3 500 m², a nawet może i 4 000 m² (przyjmując hipotetycznie kolejne kondygnacje jakie mogły istnieć dla tzw. domu wielkiego). Zatem dotychczas objęto pracami jedynie około 25% pierwotnego założenia zamku górnego. Obszar całego założenia zamkowego (wraz z częścią fosy, do granicy zachowanych murów i/lub wyniesień ziemnych, nie uwzględniając kolejnych kondygnacji budynków zamku dolnego) to powierzchnia około 15 tysięcy m² (!), zatem w skali całego założenia pracami objęto jedynie około 7% powierzchni zabytkowej – uwzględniając prace z 2015 r., konserwacja i odtworzenie obiektu z ostatnich lat oscyluje w granicach jedynie 10% w skali całego założenia. Pozornie niewielki zakres przestrzenny (objętościowy) dotychczasowych działań, jest jednakże wielkim krokiem w ochronie obiektu. W tym miejscu warto również wspomnieć o licznych ekspertyzach i badaniach, jakie poprzedziły inicjatywę z 2021 r., a także jej towarzyszyły czy też są realizowane w 2022 r. (o tym wstępnie i szerzej mówi tekst „Bieżące prace na zamku – wprowadzenie. Od koncepcji, przez badania i projekt, po realizację” ). Dodajmy, że badania, jak i ekspertyzy to integralny element procesu konserwatorskiego, przewidywany również w kolejnych latach programu ochrony i udostępniania ruiny zamku w Iłży. To działania, które były, są i będą prowadzone w powiązaniu z współczesną polityką konserwatorską, literaturą przedmiotu oraz obowiązującymi zasadami i przepisami (patrz przykładowe publikacje w zestawieniu końcowym). Najogólniej prace konserwatorskie i wzmacniające oryginalne mury zamku w Iłży to przede wszystkim: (1) oczyszczenie lica ścian oraz murów z roślinności, zanieczyszczeń itp. oraz częściowo wtórnych przemurowań, (2) usunięcie wtórnych zapraw cementowych, degradujących zabytek w skutek uwalniania szkodliwych soli oraz niewłaściwej pracy fizyko-chemicznej z oryginalnym materiałem wapiennym, (3) uzupełnianie spoin zaprawą wapienną, (4) przemurowań fragmentów, w których zaprawa została wypłukana lub silnie osłabiona, powodując obluzowanie budulca, (5) zasłonięcie licznych elementów zabytkowych, takich jak np. mur czy zabytkowe posadzki. Większość materiałów wykorzystywanych do konserwacji zabytkowych murów to analogiczne do tych, stosowanych w okresie budowy czy przebudowy np. kamień, zaprawy, ceglane posadzki. Warto dodać, że odkryte w trakcie prac relikty tynków, posadzek czy detalu architektonicznego zabezpieczano. Dotychczasowe prace to również działania mające na celu podkreślenie – wyeksponowanie historycznej bryły obiektu, a zarazem udostępnienie części obiektu turystom. UCZYTELNIENIE I EKSPOZYCJA Obok prac zabezpieczających na zamku w Iłży wiele z działań ukierunkowanych jest równolegle na uczytelnienie obiektu, jego bryły, zarysu itd.. Warto podkreślić, że ruina zamku do czerwca 2021 r., niejednokrotnie była nieczytelna dla zwiedzających, wprowadzała zakłopotanie i nieoczywistość w rozumieniu dawnej konstrukcji budowlanej, jak i w jego funkcjonalności. Próba odtworzenia niektórych elementów to krok w stronę swoistego zabezpieczenie w pamięci zbiorowej – w pamięci społecznej np. rozmiaru założenia. Ten proces – realizowany stopniowo – przybierający obecnie również przejściową formę, ma na celu przywrócenie w pewnym stopniu dawnego charakteru obiektu – jego przestrzeni. Zdając sobie sprawę ze złożonego charakteru zamku – jako gotyckiej, a zarazem renesansowej budowli – podejmowane są starania, na rzecz pogodzenia uczytelnienia jednego stylu, z uniknięciem zamazania drugiego. Uczytelnić to znaczy (1) wyeksponować, ukazać np. na powierzchni terenu, te elementy założenia, które zachowały się w formie podpowierzchniowych reliktów – fundamentów, (2) ukazać przynajmniej fragmentarycznie rozmiar i formę obiektu poprzez odtworzenie muru, w końcu to również (3) umiejętnie ukazanie dwóch stylów architektonicznych, nie zawsze szukając rozwiązań o materialnym wymiarze. Uczytelnić to również znaczy dokonać wyboru, wyeksponować niektóre fragmenty obiektu, zgodnie z zachowanymi reliktami, możliwościami technicznymi, jak i określonym stylem architektonicznym, wpisując w obiekt niejednokrotnie architektoniczno-historyczne niedopowiedzenia. Otwarcie zamku górnego dla ruchu turystycznego, wzbogacono warstwą informacyjną w formie tablic graficzno-tekstowych, które umożliwiają samodzielne zwiedzanie części obiektu. To pierwsza tego typu forma wzbogacenia obiektu o treść, której dotychczas brakowało. Docelowo zarządca obiektu planuje wzbogacić przekaz informacyjny, wprowadzając tego typu elementy w innych miejscach wzgórza zamkowego, również na zamku dolnym. Kolejnym nowym elementem na zamku górnym jest wieloelementowa wystawa, która ma na celu przybliżenie zwiedzającym historii obiektu, osób związanych z zamkiem, czy zabytków pozyskanych w trakcie licznych badań archeologiczno-architektonicznych, jakie prowadzono na zamku w Iłży. Choć wystawa w swym wymiarze skromna – ale za to rozbudzająca apetyt turysty, a zarazem mobilizująca do dalszych działań zespołu autorskiego – stanowi zalążek większej ekspozycji, jaka jest planowana na wzgórzu zamkowym. Wystawa jest wypełniona obiektami, które mogą zadowolić nawet wybrednego zwiedzającego, czego przykładem jest ekspozycja cennych znalezisk w gablotach wystawienniczych czy prezentacja multimedialna z trójwymiarowa studnią zamkową, przenosząca odbiorcę w zabytkową głębię. Nowy element na zamku górnym to zalążek lapidarium zamkowego, które stanowi krok w stronę rozpoznania, pozyskania, zabezpieczenia, zadokumentowania i odtworzenia zabytkowych detali architektonicznych. Fragmenty kamieniarki, które uległy oddzieleniu od obiektu, trafiając w przeszłości w różne miejsca wzgórza (i nie tylko), uzyskują obecnie pierwszą w historii zamku scaloną formę ochrony (znaczna część elementów zabytkowych – kilkaset fragmentów – znajduje się obecnie w magazynach Gminy Iłża). Taki sposób postępowania z zabytkowymi elementami umożliwia zarazem ich eksponowanie szerszemu gronu, jak i ochronę. Elementami towarzyszącymi ekspozycji są również repliki obrazów biskupów krakowskich związanych z zamkiem, tablice informacyjne o w/w osobach, jak również wystawa prac malarskich z wizerunkami zamku czy historyczne stroje z epok charakterystycznych dla zamku – średniowiecza i nowożytności – prezentowane nie tylko na wystawie. Ekspozycję wzbogaca również wystawa plansz z fotografiami zamku sprzed czerwca 2021 r., na których można zapoznać się ze stanem obiektu, jaki istniał przed pracami konserwatorsko-odtwarzającymi, i dostrzec zmiany, jak i efekt zaproponowanych prac zabezpieczających ruiny. Część z oryginalnych elementów – zabytkowych murów, skryła się za powłoką nadbudowanych elementów, co stanowi jedno z typowych rozwiązań w takich sytuacjach, a co właśnie powoduje, że cenne fragmenty dawnego założenia nie są już tak narażone na działanie warunków atmosferycznych, procesów destrukcyjnych itp.. Obecnie zamek górny to przestrzeń, która nabiera kształtu zbliżonego do historycznego, z dziedzińcem zamkowym i częściowo odtworzonymi pomieszczeniami parterowymi, z wieżą zamkową, czy z historycznym ciągiem komunikacyjnym, którego zwieńczeniem jest obecnie odtworzona częściowo wieża bramna i wjazd bramny. Zamek górny to w końcu nowa forma obcowania z zamkiem, jak i otoczeniem. Platforma widokowa kreśli znakomitą perspektywę na panoramę wspaniałego miasta, wraz z nową scenerią i plenerem dla miłośników fotografowania, malarstwa i nie tylko. Zaprojektowane drewniane tarasy, w postaci samonośnej konstrukcji, nieingerującej w zabytkową substancję, to nowa forma udostępnienia zamku ruchowi turystycznemu. Poza tym, sama konstrukcja wykonana jest głównie z drewna (nawiązująca do typowego materiału w dawnym budownictwie), co też pozwala na łatwy jej demontaż. Nie zapominając o zamku dolnym, warto podkreślić, że plan zamku na tablicach informacyjnych (nie tylko wnikliwym obserwatorom) ujawnia odrobinę wyników z tegorocznych badań geofizycznych na wzgórzu zamkowym, które pozwoliły odkryć np. dokładną lokalizację licznych dawnych budynków i murów, jakie skrywają się dziś pod powierzchnią terenu – czekając na (ich przynajmniej częściowe) zbadanie archeologicznymi metodami. Dla spacerowiczów i miłośników wypoczynku na dziedzińcu dolnym uporządkowano teren, utrzymując obszar w dotychczasowej formule zarezerwowany dla pokazów rycerskich. Zwiedzający obecnie ma możliwość dostania się na zamek dolny trzema ścieżkami, a na zamek górny jedną, odnowioną ścieżką prowadzącą przez sztucznie usypaną w XX w. ziemną rampę, która przecina suchą fosę zamkową. Dla turysty przygotowano punkt informacji turystycznej, z pamiątkami i materiałami dotyczącymi zamku biskupów krakowskich, jak i miasta Iłża czy regionu. Nie zapominając o jej wysokości wieży zamkowej (która w ostatnim czasie zyskała kolejną podporę przy przylegającej do niej murze), warto podkreślić, że zamontowana w 2022 r. konstrukcja wprowadza dodatkowe elementy zabezpieczające również dla turystów wspinających się schodami na wysokość ponad 20 metrów. Tutaj również warto nadmienić o kolejnej i nowej atrakcji dla zwiedzających – studni zamkowej – okrytej w 2009 r. i badanej w latach 2019-2021. Kto odważny zajrzy do jej wnętrza na głębokość ponad 22 metrów. Dodatkową atrakcją zamku górnego, jak i całego założenia zamkowego, jest nowe oświetlenie, które uczytelnia obiekt po zachodzie słońca, tworząc niepowtarzalną i nieznaną dotąd aurę, która kształtuje nowe i niepowtarzalne wrażenia z pobytu na zamku. Oświetlenie podkreśla nie tylko mury zamkowe, ale również inne elementy takie jak np. wnętrze studni zamkowej. ZAKOŃCZENIEPodsumowując należy uznać, że ruina zamku w Iłży w ostatnich latach zyskała grono osób, instytucji, jak i środków finansowych, działających na rzecz jej systemowej ochrony i zabezpieczania. Zabytek w końcu doczekał się rozpoczęcia szeroko zakrojonych prac konserwatorskich, działań związanych z lepszym udostępnieniem obiektu społeczeństwu, a także inicjatyw badawczych (co bardziej szczegółowo omówi inny tekst). Można uznać, że to dopiero początek, ale jakże ważny w całym procesie konserwatorskim. Obecnie zamek to pełniejsza oferta dla turystów, obszar kontynuowanych działań konserwatorsko-badawczych, i częściowo już zabezpieczona ruina. Postulowane w programach, jak i w literaturze przedmiotu wykorzystanie potencjału zabytkowej warowni dla ruchu turystycznego przybiera na sile, kształtując kolejne elementy zagospodarowania i uzbrojenia terenu (np. zaplecze sanitarne, organizacja tras zwiedzania – wyłożenie części ścieżek turystycznych grysem budowlanym, elementy nagłośnienia, oświetlenia i monitoringu, stanowiące część systemu nadzoru i zabezpieczenia obiektu). Zarządca obiektu w najbliższych planach przewiduje prace konserwatorskie wieży zamkowej, działania zabezpieczające relikty od strony miasta, dalsze prace porządkowe i monitorujące wzgórze zamkowe, jak i zabytkowe mury. Choć na ogłaszanie pełnego sukcesu całego – wieloletniego przedsięwzięcia jeszcze za wcześnie, to już obecnie możemy dobrze ocenić i docenić pozytywny, a zarazem ochronny wpływ wielu wykonanych zabiegów konserwatorskich (np. ostatnia ulewa w Iłży nie pozostawiła złudzeń – utworzony kanał dla wód opadowych zadziałał doskonale). Nie bez znaczenia w kwestii oceny sytuacji są również wyrażane opinie przez mieszkańców gminy i miasta Iłża, jak i turystów, którzy od pierwszych dni udostępnienia zamku w 2022 r. niezwykle pozytywnie oceniają dotychczasowe działania, jaki i efekt prac (np. zacytujmy wybrane komentarze z fanpage’a zamku w Iłży – „super rewitalizacja”, „pięknie”, „to jest „miód na moje serce”, „cudownie”). Zachęcam do zapoznania się z materiałem ilustracyjnym do powyższego tekstu, który dodatkowo ukazuje skalę działań i zmian na zamku w Iłży. Zamek górny jest otwarty dla zwiedzających codziennie w godz. 8:00-20:00 (z wyłączeniem niektórych dni w roku), wzgórze zamkowe w godz. 6:00-22:00. Zarządca obiektu przewiduje dodatkowe formy zwiedzania również po zmierzchu, wieczorowa porą, w ramach dodatkowych inicjatyw. Bilety dla zwiedzających sprzedawane są w kasie zamkowej – informacji turystycznej, a środki uzyskane z ich zakupu mają być przeznaczane na utrzymanie i rozwój zamku, zatem warto dołożyć się do tak szczytnych celów. Poza samodzielnym zwiedzaniem, można skorzystać z grupowego zwiedzania z przewodnikiem (w cenie biletu), które jest planowane w określonych godzinach weekendami, a także z dodatkowego indywidualnego i grupowego zwiedzania z przewodnikiem, za dodatkową opłatą, po uprzednim dopełnieniu niezbędnych formalności. Planując wizytę na zamku, warto zapoznać się z „Regulaminem”, a także skorzystać z dostępnych informacji w Internecie. Wszelkie informacje i szczegóły nt. ww. spraw można uzyskać przede wszystkim: (1) na stronie zamku – (2) w informacji turystycznej w Iłży – (3) w Muzeum Regionalnym w Iłży – (4) a także w Centrum Kultury i Turystyki w Iłży – Wszystkich, którzy jeszcze nie byli na zamku, serdecznie zapraszam – w imieniu Zespołu – do odwiedzenia perły zabytkowej architektury w Iłży, a tych którzy już byli, do zaplanowania ponownej wizyty, gdyż co jakiś czas planowane są różne imprezy czy ekspozycyjne modernizacje. WYBRANE I WYKORZYSTANE MATERIAŁY:Archiwalna dokumentacja fotograficzna wzgórza i zamku biskupów krakowskich – zbiory prywatne autora, zbiory udostępnione przez Gminę Iłża, Muzeum Regionalne w Iłży, a także inne instytucje, wraz z zasobami dostępnymi K., Trochonowicz, M., 2021, Wykorzystanie i funkcjonowanie ruin zamkowych w Iłży. Teka Komisji Architektury, Urbanistyki I Studiów Krajobrazowych, 17(2), 45-54. OCHRONY HISTORYCZNYCH RUIN” /zasady ochrony historycznych ruin/ przyjęta Uchwałą Walnego Zgromadzenia Członków PKN ICOMOS w dniu 4 grudnia 2012 zielona. Zamek Iłża,1966 [archiwum NID].Karta zielona. Ruiny zamku – baszta Iłża, 1966 [archiwum NID].Lewicki J., 1997, Dzieje i architektura zamku w Iłży. Problematyka badawcza i konserwatorska, (w:) Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego woj. sandomierskiego, Kielce, s. J., 2009, Aktualne problemy konserwatorskie zamków biskupów krakowskich, (w:) Zamki, grody, ruiny. Waloryzacja i ochrona, (red.) M. A. Lewicka, Warszawa-Białystok, s. J., 2018, Ochrona i konserwacja ruin – przemiany metod na przykładzie Mazowsza, „Ochrona Dziedzictwa Kulturowego” (6), s. 117-134 – J., 2020. Konserwacja zabytków na Mazowszu wobec nowych wyzwań i zmian teorii konserwatorskiej. Architectus, [online] (1(61)), s. 99–114. Dostępny w: – badań architektonicznych wraz z ekspertyzami technicznymi i konserwatorskimi oraz programem prac konserwatorskich ruin zamku górnego w Iłży”, 2019, zespół – festgrupa, Warszawa.„Projekt konserwacji i odtwarzania części murów zamku górnego w Iłży w zakresie niezbędnym dla zachowania i ustabilizowania konstrukcji zabytku”, 2020, Biuro Inżynierskie Anna Gontarz-Bagińska, Gdańsk.„Regulaminu przebywania na wzgórzu Zamku Biskupów Krakowskich w Iłży położonego przy ulicy Podzamcze w Iłży”, 2022 – J., 2011, Problematyka konserwatorska dawnego zamku biskupów krakowskich w Iłży, (w:) Iłża miasto biskupów krakowskich na tle regionu. Materiały z sesji naukowej poświęconej dziejom regionu iłżeckiego pod tytułem „Przeszłość w służbie przyszłości”, Iłża, s. 127-140Szmygin B. (red.), 2015, Vademecum konserwatora zabytków, Warszawa – Materiał przygotowano również na podstawie konsultacji i spotkań z przedstawicielami inwestora, wykonawcy oraz przedstawicieli MWKZ w R., 2022, „Bieżące prace na zamku – wprowadzenie. Od koncepcji, przez badania i projekt, po realizację” – *Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Przykład działania zastosowanego środka hydrofobizującego – tworzącego powłokę ochronną na koronie muru. Krople wody nie wsiąkają w głąb muru – spływają lub odparowują. Zdjęcie ukazuje również utworzoną instalacje odgromową. Fot. R. ekspozycji zamkowej. Fragment detalu architektonicznego z lapidarium zamkowego. Fot. R. ZapłataPrzykład ekspozycji zamkowej. Pomieszczenie ze studnią, tablica informacyjna oraz ekranem dla prezentacji ekspozycji zamkowej. Gabloty z eksponatami – zabytkami ruchomymi pozyskanymi podczas badań archeologicznych na terenie zamku. Fot. R. ZapłataWarstwa informacyjna na zamku to tablice ilustracyjno-tekstowe nt. poszczególnych elementów zamku (obecnie tylko górnego – plany dotyczą całego założenia), jak i informacji organizacyjnych na zamku. Fot. R. turystyczna – kasa zamkowa z osobą w rekonstrukcji stroju średniowiecznego (zespół CKiT jest obecny przez cały czas otwarcia zamku górnego). Fot. R. wejścia na zamek górny – sztuczna, ziemna rampa wyłożona grysem budowlanym. For. R. Zapłata.

W dokumentach źródłowych nie ma informacji, kto zbudował zamek. Pierwsza wzmianka pochodzi z przywileju Władysława Łokietka z 17 kwietnia 1312 roku, który pozwolił zakonowi klarysek ze Starego Sącza na pobieranie cła „pod zamkiem Ritter” (łac. prope castrum Ritter).

Pisałam niedawno o karczmie w Sławkowie, tym razem zapraszam Was na ruiny zamku biskupów krakowskich. Będąc w Sławkowie warto podejść kawałek od rynku i odwiedzić ruiny zamku. Pierwszy raz gdy byłam w Sławkowie podeszłam pod bramę i tylko zza ogrodzenia miała okazję trochę zobaczyć. Kolejnym razem jednak odwiedzaliśmy Muzeum Sławkowskie i pani kustosz, która się nami zajmowała zabrała nas na wycieczkę po Sławkowie. Jednym z pierwszych obiektów, które nam pokazała były wspomniane ruiny zamku. Kilkanaście lat temu archeolodzy zdecydowali się na przekopanie wzniesienia w Sławkowie zwanego przez mieszkańców Zamczyskiem. W wyniku ich prac odkryto ruiny XIII wiecznego zamku składające się z pozostałości murów wieży mieszkalnej, budynku bramnego, odkryto także tajemne przejście oraz dobrze zachowane wał ziemny i fosa. W drugiej połowie XIII wieku biskup krakowski Paweł z Przemankowa zdecydował się wybudować tutaj zamek, który swą wielkością zamek miał dorównać zamkom książęcym na Ostrówku w Opolu i na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu. Prawdopodobnie zamek sławkowski był wzorowany na wrocławskim, gdyż odkryto jego bardzo duże podobieństwo. Jak na tamte czasy miał to być bardzo nowoczesny zamek, gdyż w Małopolsce nie było jeszcze takich budowli, dla przykładu Wawel miał jeszcze drewniano-ziemne obwałowania. Jednak na polecenie Leszka Czarnego biskup w 1283 roku został uwięziony i odebrano mu prawo budowy. Rok później doszli do porozumienia i budowę wznowiono, jednak znacznie ograniczona została wielkość zamku. W efekcie wybudowano wieżę mieszkalno - obronną otoczoną fosą i parkanem. W kolejnych latach zamek zamek był pod opieką na Henryka z Woszowa. W XVI wieku właścicielem był Jan Muskata, kolejny biskup krakowski, który rozbudował zamek, otaczając go wałem ziemnym z budynkiem bramnym i fosą. Przez lata zmieniali się właściciele i różne były koleje zamku. W 1455 roku zamek i miasto zostały zniszczony przez oddziały polsko-morawskie, które chciały się zemścić na wójcie sławkowskim. Myślano, że po tym wydarzeniu zamek nie został już odbudowany, jednak znaleziono w bibliotece w Wurzburgu obraz miasta Sławkowa z zamkiem z 1536/37 roku. Nie ma żadnych informacji co się działo z zamkiem w czasie potopu szwedzkiego. W XVI wieku biskupi poza fosą zamku zbudowali nowy dwór, który stoi do dzisiejszego dnia i jest w rękach prywatnych. Stary zamek powoli popadał w całkowitą ruinę, aż do całkowitego zatarcia jego charakteru. Przeprowadzone prace archeologiczne pozwoliły ustalić pierwotny zarys zamku oraz odsłoniły pozostałości wieży obronno-mieszkalnej. W 1990 ruiny poddane zostały pracom konserwatorskim i zabezpieczone jako rezerwat archeologiczny. Istnieje teoria o klątwie sławkowskiego zamku. Okoliczni mieszkańcy twierdzą, że z momentem odkopania murów uwolniono klątwę. W internecie można bardzo dużo poczytać na temat nieszczęśliwych wypadków takich jak psujące się urządzenia, które wcześniej działały, a w pobliży zamku nagle odmawiają posłuszeństwa, czy wypadki wśród ludzi. Czy to prawda, czy nie, tego już oceniać nie będę. Mieliśmy okazję zobaczyć ruiny z bliska, a nawet z bardzo bliska chodząc po murach. Dla chętnych zobaczyć ruiny z zamku napiszę, że można je zwiedzać w wyznaczonym terminie po uprzednim zgłoszeniu w Miejskim Ośrodku Kultury w Sławkowie. Na dużej tablicy za bramą podane są godziny zwiedzania od wtorku do piątku oraz w ostatnią sobotę i niedzielę miesiąca. . 289 469 459 173 114 48 289 423

miasto w powiecie radomskim z ruinami zamku biskupów krakowskich